Và trong hàng loạt di sản phi vật thể từng gắn với sự tồn tại của Hoàng thành Thăng Long, lễ hội đèn Quảng Chiếu vẫn luôn nhận về sự quan tâm đặc biệt bởi quy mô và vị trí đặc thù từng có.
"Nhận diện" một lễ hội lớn thời Lý
Thực tế, việc nghiên cứu tìm lại diện mạo của hội đèn Quảng Chiếu đã được giới sử học đặt ra từ rất sớm, trước khi Hoàng thành Thăng Long nhận danh hiệu Di sản Thế giới. Đơn giản, đây được coi là một sự kiện văn hóa - tâm linh đặc biệt tại kinh thành Thăng Long trong thế kỉ 12 do vương triều Lý tổ chức và diễn ra tại khoảng không gian trước cửa Đoan Môn hiện nay.
Ít nhất, các sử liệu cũ có ghi lại 5 lần hội đèn Quảng Chiếu được tổ chức trong giai đoạn này, cụ thể là vào các năm 1110, 1116, 1120 và 1126 (2 lần). Ngoại trừ một lần mở hội vào tháng 9 năm 1926 cho sứ thần Chiêm Thành vào xem, các lần tổ chức còn lại đều diễn ra vào tháng Giêng hay tháng Hai. Dù vậy, những thông tin về hình thức và nội dung của lễ hội này chỉ được ghi vắn tắt trong văn bia cổ Sùng Thiện Diên Linh tại chùa Đọi (Hà Nam) với cảnh“dựng đài cao Quảng Chiếu, hướng sân trước Đoan Môn. Trong nêu một cột; ngoài đặt bẩy tầng. Lại có bảo thánh trang nghiêm; điện vàng viện báu…”.
Trên cơ sở này, các dữ liệu về lễ hội này vẫn được các chuyên gia tiếp tục nghiên cứu và bổ chú trong khoảng thời gian vài chục năm trở lại đây. Cụ thể, vào năm 2000, một nghiên cứu của cố GS Hà Văn Tấn đã đưa ra một số phác thảo về hội đèn Quảng Chiếu ở Thăng Long. Cụ thể, điểm nhấn của hội đèn này là 7 ngôi tháp xếp thành một hàng, trên mỗi tháp đặt một pho tượng Phật. Tại đó, tháp chính giữa bằng vàng, hai bên tháp vàng lần lượt là các tòa tháp làm bằng bạc, gỗ mun ô văn và ngà voi. Về nội dung, lễ hội này chịu ảnh hưởng rõ nét của Mật giáo, có liên quan với với lễ thí thực cho ma đói và cô hồn.
Rộng hơn, theo một số ý kiến khác, lễ hội này là sự hòa trộn tổng hợp giữa nghi lễ tôn giáo với nghi thức triều đình và sinh hoạt văn hóa nghệ thuật dân gian. Như vậy, hội đèn Quảng Chiếu mang tính chất kép của thế tục và tôn giáo, trong đó không thể tách rời mục đích kêu gọi đoàn kết, cầu quốc thái - dân an và tôn vinh trí tuệ của con người. (2 chữ Quảng Chiếu là khái niệm của Phật giáo, có nghĩa là ánh sáng lan tỏa khắp nơi, kể cả chỗ tối tăm và uẩn khuất nhất trong tâm thức mỗi cá nhân).
Tiếp đó, sau thời điểm kỷ niệm Đại lễ 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội vào năm 2010, ý tưởng phục dựng lễ hội này tại Hoàng thành Thăng Long - Di sản thế giới vừa được công nhận - tiếp tục được nhiều chuyên gia nhắc tới. Nói như cố GS sử học Phan Huy Lê, có thể coi việc phục dựng lễ hội này là điểm khởi đầu hợp lý nhất trong việc dần tìm lại các giá trị văn hóa phi vật thể thời Lý, Trần - vốn là nhiệm vụ lớn của ngành sử học.
"Quảng chiếu" không gian, thời gian và nhân gian
Đáng nói, vào năm 2012, ý tưởng phục dựng hội đèn Quảng Chiếu của Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long Hà Nội đã được tôn vinh ở hạng mục Ý tưởng của giải thưởng Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội do báo Thể thao và Văn hóa tổ chức.
Theo những ý tưởng được đề xuất khi đó, lễ hội này sẽ được tổ chức tại Đoan Môn của Hoàng thành Thăng Long trong 1 ngày 1 đêm. Không gian tổ chức lễ hội được trang trí đèn nến và có các hoạt động như thỉnh 3 hồi chuông trống, rước nước, dâng hương và thắp đèn quảng chiếu, dâng lục cúng. khai ấn cát tường...
